(Ghi nhận trong những ngày tháng hỗ trợ chống dịch COVID-19 tại TP Hồ Chí Minh)
Bs.Dương Chí Lực
BV Đa khoa Trung ương Quảng Nam
Bệnh viêm đường hô hấp cấp tính do chủng mới của virus Corona (hay còn gọi là SARS-CoV-2) với các triệu chứng từ nhẹ giống như cảm cúm thông thường, đến suy hô hấp nặng hoặc dẫn đến tử vong, đã lan tràn và trở thành một đại dịch trên hơn 222 quốc gia và vùng lãnh thổ, trong đó có Việt Nam. Đại dịch này được gọi tắt là dịch COVID-19.
Việc điều trị căn bệnh này khá phức tạp, bởi đa số là người nhiễm có bệnh nền kèm theo, và bên cạnh việc chống chọi lại bệnh tật, người bệnh còn phải đối diện với các rối loạn về tâm lý hay cảm xúc nảy sinh trong quá trình điều trị bởi các nguyên tắc đặc thù mà thầy thuốc cũng như người bệnh đều phải tuyệt đối tuân thủ.
Và như vậy, cùng với tập phục hồi chức năng cơ thể như vận động, hô hấp.v.v… công việc phục hồi chức năng về tâm lý hay cảm xúc cũng đã trở thành một phần quan trọng trong liệu pháp điều trị. Để hiểu rõ hơn về công việc điều trị tâm lý trong trường hợp này, thầy thuốc cần hiểu rõ về bản chất của tâm lý hay cảm xúc của người bệnh và cơ chế dẫn đến các rối loạn đó.
Như chúng ta đã biết, cảm xúc là một thuộc tính của tâm lý, nó diễn biến phức tạp với các trạng thái tích cực hoặc tiêu cực liên quan đến sự vận hành của các hệ thống trong cơ thể, tạo nên sự thay đổi về sinh lý, suy nghĩ và hành vi của con người. Khi con người bị mắc bệnh, tâm lý hay cảm xúc cũng có sự thay đổi, sự thay đổi này không những liên quan đến mối quan hệ bên trong, đó là bệnh lý của cơ thể, mà còn liên quan đến mối quan hệ bên ngoài, đó là môi trường xã hội.
Người bệnh mắc COVID-19 không phải là trường hợp ngoại lệ, bên cạnh phải chiến đấu chống lại bệnh tật, họ còn phải đối diện với thử thách vô cùng lớn từ môi trường và xã hội, đó là sự hoang mang, lo lắng và sợ hãi như đã đề cập ở trên, đặc biệt là điều này xảy ra trong trạng thái cô đơn.
Đó là hoàn cảnh “cô đơn tạm thời” bởi những quy định đặc thù trong quá trình điều trị để bảo vệ cho người thân, đề phòng lây nhiễm, nói một cách khác đó là “cách ly”. Như chúng ta đã biết, đa số người bệnh là những người cao tuổi, có bệnh nền, bản thân họ trước khi bị mắc covid-19 đã phụ thuộc nhiều vào sự chăm sóc của người thân, nay ở trong khu điều trị, họ đang tự chống chọi cùng sự hỗ trợ đắc lực của đội ngũ nhân viên y tế với bộ đồ bảo hộ mà chỉ nhận ra tên khi được ghi ra trên áo.
Mặt khác, dưới tác động của truyền thông và thông tin, người bệnh nhận thức được sự nguy hiểm của nó đối với sức khỏe, cảm nhận được nỗi kinh hoàng trước tác động của nó đến kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội .v.v… và như vậy họ trở nên hoang mang, lo lắng và sợ hãi. Tệ hại hơn đó là nạn “tin giả” đã làm cho cảm xúc của người bệnh có sự phản ứng quá mức … điều này tác động kéo dài và trên một cơ thể yếu đuối khi bị nhiễm bệnh, họ có thể bị dẫn đến trạng thái ám thị hoặc hoang tưởng.
Tất cả sự rối loạn về tâm lý nói trên sẽ làm cho virus có cơ hội nhân lên mạnh mẽ, tác động nhiều hơn, từ đó các bệnh nền sẽ nặng hơn và khó điều trị hơn.
Cũng giống như các rối loạn khác, rối loạn về tâm lý hay cảm xúc nếu không được điều trị đúng, đủ và kịp thời thì cũng sẽ để lại những di chứng đau lòng kéo dài đến suốt đời, không những đối với người bệnh, mà đối với cả người thân.
Trên thực tế, có nhiều người bệnh với trạng thái hoang mang, lo lắng và sợ hãi quá mức đã trở nên dễ cáu giận, không hợp tác, thậm chí không muốn sống .v.v.. đã làm cho công tác điều trị đã phức tạp lại càng phức tạp thêm.
Vì vậy, bên cạnh công việc điều trị theo đúng phác đồ, đội ngũ nhân viên y tế còn đảm nhiệm một trọng trách vô cùng to lớn đó là điều chỉnh các rối loạn tâm lý hay cảm xúc, với mục đích tạo cho người bệnh có được trạng thái vui vẻ, phấn khởi, thoải mái, có niềm tin và luôn cảm thấy ấm lòng.
Trong từng khu điều trị, đặc biệt là tại các trung tâm hồi sức covid-19, đội ngũ thầy thuốc đã hóa thân thành những người nhà của họ, thường xuyên gần gũi tâm sự, động viên, dỗ dành họ, chăm sóc họ từ những việc đơn giản nhất. Một trong những đội ngũ tiếp cận thường xuyên nhất đó là các nhân viên Phục hồi chức năng, họ gần gũi, tiếp xúc, tập cho người bệnh vận động, vừa hướng dẫn chỉnh sửa từng động tác, vừa trò chuyện, tâm sự .
Để làm được điều này, bên cạnh kinh nghiệm, tinh thần trách nhiệm, lòng nhiệt tình, tính chăm chỉ, kiên nhẫn ..v.v.. đội ngũ thầy thuốc còn phải có sức khỏe tốt và đầy đủ về số lượng.
Việc điều trị tốt về tâm lý sẽ giúp người bệnh phục hồi tốt hơn, giảm nhẹ tác động đến bệnh nền nếu có, hạn chế được các biến chứng và sớm trở lại cuộc sống bình thường như trước.
Sau một thời gian tham gia hỗ trợ đồng nghiệp TP Hồ Chí Minh chống dịch, cùng với hiểu biết hiện tại của bản thân, người viết xin phép được chia sẻ một số kinh nghiệm trong công tác điều trị tâm lý cho người bệnh mắc covid-19 như sau:
- Các nhân viên y tế phải có kỹ năng tư vấn tốt, phải nắm được các kiến thức cơ bản về tâm lý liệu pháp, điều này cần phải được tập huấn trước khi vào khu điều trị.
- Phải tập trung hơn nữa về công tác phục hồi chức năng, phải thường xuyên hơn, đồng bộ hơn, có thời gian hơn, qua đó lồng ghép việc điều trị tâm lý. Có thể nói việc tương tác về cơ thể (tập cho người bệnh) kết hợp với tương tác về lời nói, ánh mắt sẽ dẫn đến hiệu quả không ngờ
- Bên cạnh công tác phục hồi chức năng, cũng cần có một đội ngũ nhân viên y tế chuyên ngành tâm lý trị liệu (khoa tâm thần) túc trực thường xuyên tại các cơ sở điều trị.
- Cần có một đội ngũ hỗ trợ chuyên nghiệp để chăm sóc người bệnh ở ngay tại giường của họ, lo cho họ ăn uống, bồi phụ dinh dưỡng, vệ sinh cá nhân, rung vỗ vật lý trị liệu, tâm sự, an ủi, động viên họ để tiếp thêm sức mạnh cho họ để họ sớm vượt qua được bệnh tật.
Đội ngũ này có thể là các tình nguyện viên, có thể là người nhà, có thể là một dịch vụ chăm sóc nào đó. Họ sẽ ở cạnh người bệnh, chăm sóc như người nhà, và họ tự trang bị đầy đủ các trang thiệt bị phòng hộ. Và tất nhiên là họ đã được huấn luyện các kiến thức phòng ngừa căn bản và đầy đủ. Những tình nguyện viên hay những người làm dịch vụ này còn gì tốt hơn những người đã từng là F0 và đã được điều trị khỏi bệnh.
- Trong phòng điều trị, tuy mang trên mình đồ bảo hộ cồng kềnh, nhưng phải luôn trong tư thế của những “tiếp viên hàng không”, luôn quan sát, phát hiện các dấu hiệu cần hỗ trợ và có mặt kịp thời.
- Không từ chối giúp đỡ những việc nhỏ bé nhất: đó là công việc vệ sinh, bón từng thìa thức ăn khi họ cần, hãy lại gần nói chuyện, chia sẻ chuyện riêng tư và đừng quên kể cho họ nghe những câu chuyện về tấm gương tinh thần vượt qua bệnh tật.
- Hãy để ý đến giấc ngủ của người bệnh, hãy đến với những người không ngủ được, tìm hiểu nguyên nhân và can thiệp kịp thời: có thể là lo lắng, do ồn ào, do ánh điện quá sáng, do đau, do buồn chuyện riêng tư .v.v… bởi vì chúng ta đều hiểu rằng: một giấc ngủ đầy đủ vừa là nguyên nhân và vừa là kết quả của sự hồi phục sức khỏe.
- Đừng ngại khi chạm vào họ, đừng để họ cảm thấy mặc cảm bởi sự cách ly, mà phải làm sao để qua một lớp đồ bảo hộ, họ vẫn cảm nhận được sự gần gũi, ấm áp; cho dù ngăn cách qua lớp khẩu trang và tấm chắn nhưng họ vẫn nhận ra chúng ta qua ánh mắt và cử chỉ.
- Đối với những người có sự bấn loạn về tinh thần, có thể quá lo lắng hay sợ hãi, thường gặp ở những người già, có bệnh về tinh thần từ trước, hoặc những người có con nhỏ (đặc biệt là phụ nữ trong giai đoạn hậu sản) .v.v… lúc này hơn lúc nào hết, người thầy thuốc phải ở bên cạnh dành tất cả sự yêu thương cho họ, đồng cảm, chăm sóc chu đáo, giúp họ liên lạc với người thân, thậm chí giải quyết các vướng mắc ở gia đình để họ an tâm điều trị. Nói chung là phải làm tất cả không chừa một việc gì, để người bệnh hiểu rằng: chúng tôi luôn ở đây bên họ và chúng tôi luôn nghĩ về họ.
Đại dịch vẫn còn diễn biến phức tạp, số lượng bệnh nhân đông trong khi nhân viên y tế thì hạn chế, còn phải dàn trải trên nhiều địa bàn với nhiều lĩnh vực chuyên môn khác nhau, quả thật việc này khiến cho đội ngũ nhân viên y tế gặp rất nhiều khó khăn, nhưng không thể không làm.
Như chúng ta đã biết, đại dịch COVID -19 đã bước sang năm thứ 3 với hơn hai trăm triệu người bị nhiễm, hơn bốn triệu người đã tử vong, hệ thống y tế của nhiều quốc gia hiện đang gồng mình chạy đua với thời gian để dành giật mạng sống cho hàng trăm ngàn người đang nguy kịch, các thầy thuốc tài năng đã được huy động, nhiều phương tiện kỹ thuật hiện đại đã được triển khai, nhiều công trình nghiên cứu đã được áp dụng.
Ở Việt Nam chúng ta cũng vậy, bên cạnh việc phòng ngừa dịch bệnh là ưu tiên hàng đầu, công tác điều trị cũng luôn được tập trung ở mức độ cao nhất với toàn bộ hệ thống y tế công và tư, không một cơ sở y tế nào đứng ngoài cuộc.
Với những nỗ lực đó, ở Việt Nam, tình hình dịch bệnh đã có xuất hiện những tín hiệu khả quan, tuy nhiên đó chỉ là những kết quả ban đầu và chưa thật sự bền vững, vẫn còn tiềm tàng nhiều yếu tố nguy cơ …. Đại dịch này đã đang và sẽ còn tiếp tục gây nhiều khó khăn cho cuộc sống của chúng ta, hơn lúc nào hết, tất cả chúng ta mà nòng cốt là đội ngũ cán bộ y tế phải thể hiện trách nhiệm cao nhất, quyết tâm ngăn chặn và đẩy lùi dịch bệnh.
Trong cuộc chiến cam go này, tinh thần đoàn kết là một truyền thống quý báu của dân tộc Việt Nam cần phải được phát huy, không một ai có thể đứng ngoài cuộc và không một ai bị bỏ lại phía sau
Với tình thần đó, chúng ta có quyền tin tưởng vào một ngày không xa, dịch bệnh sẽ được kiểm soát chặt chẽ và cuộc sống sẽ trở về trạng thái bình thường mới.
Tp Hồ Chí Minh, ngày 16 tháng 9 năm 2021
